अनुयायी

(पार्श्वभूमी - भारत जरी निधर्मी राष्ट्र असले तरी भारतात धर्म आणि धार्मिकतेला किती महत्व आहे हे अधोरेखित करण्याची गरज नाही.आणि जिथे धर्म तिथे गुरू आलेच आणि गुरू पाठोपाठ त्यांचे अनुयायी!पण हे अनुयायी खरंच डोळसपणे त्यांच्या गुरूंचा अनुनय करतात का? ही अंतर्मुख होऊन विचार करण्याची गोष्ट आहे.या लेखाद्वारे हाच एक प्रामाणिक प्रयत्न)

माझा भाऊ आणि मी म्हणजे अगदी दोन ध्रुवावरची दोन टोके आहोत,आमच्या दोघांमध्ये जरी चर्चा झाली ना तरी ती वादाच्या अंगानेच होते.थोडक्यात विषयावर यायचं म्हणजे काही दिवसांपूर्वी असाच आमचा चर्चा वजा वाद रंगला. कारण पाहायला गेलं तर काही विशेष असं नाही पण नीटपणे विचार केला तर नक्कीच अंतर्मुख करणार होतं.
तात्याने (भावाचं आदरार्थी उपनाम) सुरुवात केली,"तुला सांगतो, मी आजपर्यंत गुरुजींइतकं प्रभावशाली व्यक्तित्व पाहिलं नाही"
मी पुस्तक वाचत होतो, मला त्याच्या 'सो कॉल्ड' गुरूभक्तीची पूर्ण कल्पना होती.मी छद्मी हास्य करत पुस्तकावरचं लक्ष्य जराही ढळू दिलं नाही,आणि त्यानेही त्याचा योग्य अर्थ काढत नाराजीचा सूर ओढला जो त्याच्या आवाजात स्पष्ट जाणवत होता.
"तुला ना सांगून समजणार नाही.एखाद्या व्यक्तीला टी. व्ही वर पाहण्यात आणि प्रत्यक्षात पाहण्यात जितका फरक असतो ना तेव्हढाच पण गुरुजींच्या बाबतीत जरा काकणभर जास्तच फरक आहे. तू त्यांना टी. व्ही वर पाह्यलंय ना!ते प्रत्यक्षात पाहिल्यास काहीच नाही.."
माझी पुस्तकावरची नजर आता ढळू लागली होती आणि इकडे याची तोंडाची पट्टी सुरूच होती.
"अरे मी त्यांना प्रत्यक्षात पाहिलंय, काय त्यांच्या चेहऱ्यावरचं तेज,तो गोरा रंग..पाहताच वाटावं या व्यक्तीत काहीतरी जादू आहे.."
"तुझ्या गुरुंसारखे असे जगात कितीतरी असतील" मी उगीच खोडा घातला.
"अं हं, हा तुझा गैरसमज आहे.तू त्यांना प्रत्यक्षात पाहिलं नाहीस ना? म्हणून!" पुन्हा तेच
"बरं, मला सांग तुम्ही तुमच्या गुरूंना किती फॉलो करता रे?"माझा प्रतिप्रश्न.
"त्याचा इथे काय संबंध?" त्याची शंका
"ते स्वयं शंकराचा अवतार आहेत" सर्व गोष्टींवर कडी करणारी त्याची पुस्ती.
"मला फक्त एव्हढंच सांगायचं आहे की ते तुझ्या माझ्यासारखेच एक मनुष्य आहेत." माझं ठोक उत्तर.
"तुला नाही समजायचं!"त्याने पॉज घेत माझ्याकडे तिरकस दृष्टिक्षेप टाकला.
"समजायचंय काय त्यात?मला फक्त एव्हढंच सांगायचंय की तुझ्या गुरुंसारखे प्रभावशाली व्यक्तित्व असणारे जगात कितीतरी लोक असतील.मला सांग तुझे गुरू इतकेच प्रभावशाली आहेत तर तुम्ही लोक त्यांनी सांगितलेल्या मार्गाचं अनुकरण का करत नाही?" माझा प्रतिहल्ला.
मला तात्याच्या व्यक्तिकेंद्रीत आंधळ्या गुरुभक्तीची मनस्वी चीड होती.
"म्हणजे?" तात्या
"म्हणजे,तुमच्या गुरूंनी तुम्हाला सेवा करण्यासाठी मग ती कोणत्याही प्रकारची असो करायला सांगितली आहे,बरोबर!" मी
"हो"
"मग मला सांग तू आतापर्यन्त किती सेवा केली आहेस?"
तात्या थोडा विचारात पडला आणि त्याने नकारार्थक मान हलवली.
"सेवा म्हणजे नक्की काय करायचं तेच समजत नाही रे!तुला काय वाटतं सेवा म्हणजे काय?"तात्याचा प्रश्न
"सेवा म्हणजे असं नाही की तू रस्त्यावरचा कचरा गोळा करत बस किंवा म्हाताऱ्या लोकांचे हात पाय दाबत बस! अरे सेवा म्हणजे रस्त्याने जाताना वाटेतील दगड अथवा काचेचा तुकडा बाजूला टाकलास किंवा साधा सिग्नल पाळल्यास ती समाजाभिमुख सेवाच नाही का? आणि एव्हढंच कशाला घरातही स्वतः चं अंथरून स्वतः च काढलंस तरी ती सेवाच!" शेवटी माझा त्याला उगीच एक टोमणा.
तात्या थोडा विचारात पडला,मला बरं वाटलं.
"कधीही सेवा आपल्या घरापासून सुरुवात केली तर चांगली.दिव्याखाली अंधार अशी स्थिती नको व्हायला!बाहेर मस्त रस्त्यावरचा कचरा साफ करायला झाडू घेऊन सरावतो पण घरातला कचरा साफ करायला वाकवत नाही, ही काही सेवा म्हणता येत नाही.ही तर विनोबाजींच्या गोष्टीतल्या मुलासारखी अवस्था जो पाय भाजू नयेत म्हणून अख्या जगाला चामडं अंथरायला चाललेला पण स्वतः पायात चप्पल घालायला विसरलेला" माझा उपदेश सुरूच होता,"प्रत्येकाने जर घरातूनच सेवा करायला सुरुवात केली तर कुणाला कुणाच्या सेवेची विशेष गरजचं उरणार नाही.याच प्रकारच्या सेवेने तुम्हाला मुक्ती मिळेल.म्हणूनच तर गौतम बुद्ध म्हंटले असावेत,जर तुम्हाला मुक्ती हवी असेल तर तुमची मदत केवळ तुम्हीच करू शकता"
तात्याने थोडा पॉज घेतला,
"नाही गुरुजीच आम्हाला मुक्ति मिळवून देतील"
माझा आनंद क्षणार्धात मावळला, माझ्या सांगण्याचा मतितार्थ त्याने समजून घेतला नसावा.
'याला म्हणतात आंधळे अनुयायी!' मला तात्याचं म्हणणं बिलकुल पटलं नाही .
"अरे गुरुजी काही तुम्हाला शेवट पर्यंत पुरणार नाहीत, त्यांच्या नंतर तुमच्या अशा वागण्याने त्यांनी शिकवलेले सर्व ज्ञान हवा होऊन जाईल कारण तुम्ही गुरुजींचे व्यक्ती पूजक आहात, त्यांच्या विचारांचे नाही.तुमच्या अशा वृत्तीमुळे गुरुजींनाही नाईलाजाने पुन्हा जन्म घ्यावा लागेल.त्यांना मुक्ती मिळणार नाही." मी
"शक्यच नाही,तू गुरुजींना नाही समजू शकत" इति तात्या
तात्याच्या आंधळ्या गुरुभक्तीने पुन्हा डोकं वर काढलं.
"बरं! मला सांग,गुरुजींनी उद्या काही अनैतिक कार्य केलं तरी त्यांच्यावरची तुमची भक्ती अशीच अढळ राहील का रे?" माझा परीक्षा घेण्याचा मुड झाला.
"गुरुजी तसं कधी वागणारच नाहीत" तात्याने मला साफ उडवून लावलं.
"अरे फक्त तसं समज!असं झालंच तर तुम्ही त्यांची साथ द्याल का?"
"हो देणारच!" तात्या ठाम होता.
"हे, यालाच म्हणतात आंधळे अनुयायी!" मी थेट मुद्दयावर आलो.
"तुम्ही जेव्हा एखाद्याला गुरू मानता तेव्हा तुम्ही तुमच्या श्रद्धेबरोबरच तुमची बुद्धीही त्या व्यक्तीकडे गहाण टाकता, आणि हाच तर मोठा प्रश्न आहे.भक्ती असावी, मात्र डोळस!गुरुचे अंधानुकरण करणारे अनुयायी नसून,गुरूच्या विचारांचा मतितार्थ जाणून त्यांच्या विचारांचं अनुसरण करणारे तेच खरे अनुयायी."
"बरोबर आहे तुझं!" तात्या विचाराधीन होऊन बोलला.मला समाधान वाटलं.आम्हा दोघा भावांचा वाद तिथेच संपला,पण काही दिवसांनंतर याचं विषयाला अनुसरून विचारांची आवर्तन सुरू झाली,कारणच तसं होतं.त्याच दरम्यान अण्णांचं (हजारे) उपोषण सुरू होतं. अण्णा उपोषणाला बसलेले होते दिल्लीला पण संपूर्ण देशभर त्यांच्या समर्थनार्थ आंदोलनाच पेव फुटलं होतं. सोशल नेटवर्क साईट्स,एस.एम.एस सगळीकडे अण्णाच - अण्णा भरून राहिले होते.माझा एक मित्र असाच एका सामाजिक संस्थेत सक्रिय होता.त्याने मला अण्णांच्या समर्थनार्थ बाईक रॅली मध्ये सहभागी होण्याचं निमंत्रण दिलं, पण मी थोडा दुविधेत सापडलो कारण त्यावेळी अण्णांचा आदेश होता की,'आंदोलन शांततेत पार पडावं, दुसऱ्या व्यक्तीला आंदोलनाचा त्रास होता कामा नये' मी विचार केला, बाईक रॅली म्हणजे शेकड्याने समर्थक जमा होणार.एका बाईक वर दोन म्हणजे कमीत कमी पन्नास बाईक्स तरी असणार मग वाहतुकीची कोंडी ओघाने आलीच. बाईक आहे म्हटल्यावर हॉर्न वाजवणं आलंच म्हणजे शांततेचा भंग आणि अण्णांच्या आदेशाचाही! नकार देणं मला भागचं होतं, मी त्याला फोनवर सौजन्याने रॅलीत सहभागी न होण्याचं कारण सांगितलं,अर्थातच ते त्याला पटलं नाही पण मग मी शांतता मोर्चात सहभागी होण्याचं आश्वासन दिल्यावर त्यानेही फोर्स केला नाही,पण अनुयायांच्या अंधानुकरणाचा प्रश्न काही सुटला नाही उलट ही समस्या मला आणखी प्रकर्षणाने जाणवू लागली.बहुतकरून समूह किंवा आपण ज्याला समाज म्हणतो तो इंडिव्हिज्युअली  इंटलेक्टच्युअल असला तरी तो एका ठिकाणी जमा झाल्यावर,एकत्रित आल्यावर भावना प्रधान होतो, त्यामुळे भावनेच्या आहारी जाऊन त्याच्याकडून निर्णय घेतले जाऊ शकतात.भलेही ते त्यांच्या लिडरच्या विरोधात का जाईनात.आणि आताच्या उदाहरणात तीच परिस्तिथी होती.अण्णांच्या आंदोलना मागची पार्श्वभूमीच फक्त आंदोलन करणाऱ्यांना माहीत होती 'भ्रष्टाचार' पण अण्णांना हे आंदोलन कशा प्रकारे म्हणजे शांततेत पार पाडायचं आहे हे ते सोयीस्करपणे विसरले.यामुळे होतं काय की विरोधकांच्या हाती आयतं कोलीतच येतं आणि अनुयायांच्या धुसमुसळेपणाने चांगल्या कारणांसाठी पुकारलेल्या आंदोलनांनाही काळी किनार लागते.महात्मा गांधींनाही अशा अंधानुयायांचा फटका बसला आहे.दंगली मागचं कारणही पाहिलं असता अनुयायांचं अंधानुकरण हाच मुद्दा वर येतो.कोणी नेता प्रक्षोभक भाषण करतो आणि इकडे जनता पेटून उठते आणि हे तर त्रिकालबाधित सत्य आहे की जमावाला अक्कल नसते.तो भावना प्रधान असतो,त्यामुळे नुकसानीचीच शक्यता वाढते.
याचं पठडीतील आणखी एक उदाहरण येथे सांगणं योग्य ठरेल ते म्हणजे निर्मल बाबांचं.हे तेव्हा हाइलाईट झाले जेव्हा त्यांच्या पूर्व अनुयायांनीच त्यांच्या विरोधात फसवणुकीचा गुन्हा दाखल केला.न्यूज चॅनलवर पूर्ण केस उलगडून दाखवल्यावर मला असं जाणवलं की बाबां विरोधात फसवणुकीची केस दाखल करणंच मूर्खपणा आहे.खरंतर या पूर्ण केसमध्ये बाबांपेक्षा जास्त चीड त्यांच्या भोळसट (की मूर्ख म्हणू?)अनुयायांची येत होती.हे अनुयायी बाबांकडे त्यांचे वैयक्तिक समस्या घेऊन यायचे आणि बाबा त्यावर अगदी बालिश वाटावे असे उपाय सांगायचे,जसं की;
भक्त : "बाबा,मला व्यवसायामध्ये फार नुकसान   होत आहे"
बाबा : "तुझं कुलदैवत कोणतं?"
भक्त : "आई माताजी!"
बाबा : "कुलदेवतेचं दर्शन घेऊन किती काळ लोटला?"
भक्त : "दीड - दोन वर्षे"
बाबा : "इथेच तर कृपा अडली आहे! कुलदेवतेचं दर्शन घे सर्व काही व्यवस्तीथ होईल"
किंवा दुसरं उदाहरण म्हणजे,
भक्त : "बाबा मला परीक्षेत यश येत नाही,काय करू?"
बाबा : "पेन कोणता वापरतोस?"
भक्त: "कोणताही" (बावचळून)
बाबा : "तरी काय किमतीचा?"
भक्त: "तीस - पस्तीस"
बाबा : "शंभर - दीडशेचा वापर,यश येईल"
भक्त : "बरं!"
वरील दोन्ही उदाहरण पाहिली तर आपल्याला सहज जाणवेल की,लोकांना त्यांचा रक्षणकर्ता हवा आहे जो त्यांचा पूर्ण भार घेईल,आणि अशावेळी एखादी व्यक्ती त्यांचा रक्षणकर्ता म्हणून उभी राहते आणि लोक त्याच्या चरणी आपली बहुमूल्य श्रद्धा वाहतात,आणि एकदा का श्रद्धेने कोणापुढे लोटांगण घातलं तर बुद्धीलाही शरणागती पत्करावी लागते,कारण प्रश्न विश्वासाचा असतो आणि  हीच तर खरी शोकांतिका आहे.विश्वास आणि अंधविश्वासातील फरक ओळखणारी बुद्धीच गहाण पडलेली असते.इथे निर्मल बाबांनी लोकांच्या भोळ्या श्रद्धेचा फायदा घेतला पण लोकांनीही त्याचवेळी अंतर्मुख होउन बुद्धीचा कौल आजमावला असता तर आपल्या अंधश्रद्धेची त्यांना व्यवस्तीथ जाणीव झाली असती व ते वेळीच सावध झाले असते. मग अशावेळी डेरा सच्चा सौदा मधील प्रमुख बाबा रामरहिम म्हणा किंवा राधे माँ म्हणा लोकांच्या श्रद्धेस तडा देतात व लोक फक्त आपला अहंकार आणि अनुयायित्व सिद्ध करण्यासाठी अंधपणे हिंसाचाराचा अवलंब करतात.
म्हणूनच सांगावसं वाटतं की लोकांनी डोळस श्रद्धा ठेवावी आणि आपल्या गुरू अथवा नेत्याच्या व्यक्तित्व अथवा वक्तृत्वावर वाहवत न जाता त्याच्या विचारांना जाणून घ्यावं आणि आपल्या बुद्धीचा कौल आजमावून मगच अनुयायित्व पत्करावं,तेच खरे अनुयायी!

                                 - विशाल बळवंत बर्गे

माझी पहिली ऑडिशन

(पार्श्वभूमी - हा ब्लॉग लिहिन्यामागे हेतू म्हणजे आजकाल पुण्यासारख्या शहरांमध्ये फुटलेलं acting schools चं पेव आणि आंधळेपणाने भरमसाठ फी भरून कोणताही इतिहास किंवा पार्श्वभूमी समजून न घेता केलेली ऍडमिशन आणि पदरी पडणारी निराशा.मी इथे माझा ६ वर्षांपूर्वी आलेला वैयक्तीक अनुभव प्रस्तुत करत आहे.हेतू एकच स्वप्न पाहण्यापूर्वी ती समजून घ्या नाहीतर भ्रमनिरास ठरलेला!)

फिल्म क्षेत्राचं आकर्षण कोणाला नाही? मला तर अगदी लहानपणापासूनच, खासकरून अभिनेत्यांचं. त्यांच्या अवती भवतीचं ग्लॅमर, चमक -दमक, पडद्यावरची त्याची हिरोगिरी सारं काही आकर्षक आणि स्वप्नवत.
राहता राहिला माझा आणि फिल्म क्षेत्राचा संबंध तर तो दर्शका पलीकडील नाही. माझी आई माझी चेष्टा करताना लहानपणीची आठवण सांगते, की मी tv वरील मारामारी बघून एव्हढा excite व्हायचो की बसल्याजागी माझे हात हवेत फिरायचे जणू मीच त्या व्हिलन लोकांना मारतोय.
सांगायचा मुद्दा हा की फिल्मी क्षेत्राचं वरवरचं आकर्षण मला फार, त्यातील कला मी कधी पाहिलीच नाही, even मला ती समजलीच नाही म्हटलं तरी चालेल म्हणूनच की काय मी लहानपणी मनात ठरवलं की मला हिरो व्हायचंय, अभिनेता नाही! पण फक्त काल परवा पर्यंतच कारण त्यानंतर या क्षेत्रातील एका जाणकार व्यक्तीकडून (casting director) मला फिल्म क्षेत्रातील विशेष करून अभिनेत्यांबद्दल इतकं काही समजलं की माझी अभिनेत्यांबद्दल आणि त्यांच्या कामाबद्दलची दृष्टीच पूर्णपणे बदलून गेली आणि त्यावेळी मला समजलं की आपण जे पडद्यावर दोन अडीच तासांचे चित्रपट पाहतो त्यामागे कितीतरी दिवसांची मेहनत असते. विशेषकरून फिल्म क्षेत्र हे मला कला आणि कष्ट यांचं अजब मिश्रण वाटलं आणि अभिनेत्यांच्या ग्लॅमर मागचं त्यांचं कष्ट सर्वप्रथम उमगलं.
त्याचं अस झालं की मला ग्लॅमरच आकर्षण! आणि त्यात मी पेपर मध्ये एक जाहिरात वाचली "सोनी चॅनल साठी मुले मुली यांना काम करण्याची विशेष संधी" तिथेच ऑडिशनची वेळ आणि जाहिरात देणाऱ्याचा नंबर दिला होता, नाव होतं जगजीत. झालं माझ्या मनात चलबिचल व्हायला सुरुवात झाली. एकतर ग्लॅमरचं प्रचंड आकर्षण तर दुसरीकडे ऑडिशनची भीती. तरीपण मनाचा हिय्या करून मी फोन करायचं ठरवलं..
"हॅलो जगजीत?"
"हां बात कर रहा हूं।"
"मैने आपकी ऍड देखी, सोनी चॅनल के लिये आपके यहा ऑडिशन चल रहा है?"
"जी, हा!"
"सर, मै कब आ सकता हूं?"
"आप कहा पर रहते हो?"
'चिंचवड'
"OK, और आपकी उमर?"
"22 साल"
"ठीक है आप मुझे संडे कॉल किजीए मै आपको बताता हूं।"
"ठीक है सर, thank you!"
हुश्श... मी एकदाचा निःश्वास टाकला. त्यादिवशी मी इतका खुश होतो की जणू मी ऑडिशन टेस्ट पास झालोय कारणचं तसं होतं माझं एक पाऊल तरी पुढे पडलं.
ठरल्याप्रमाणे मी रविवारी जगजितला कॉल केला. तेव्हा तो मला म्हणाला की,
'अभी मैं मुंबई जा रहा हूं आप मुझे thursday या wednesday कॉल किजिए।'
माझा नाईलाज होता, मी फोन ठेऊन दिला. बरं झालं आज बोलावलं नाही, नाहीतर... असाच काहीसा माझा अविर्भाव होता कारण एकतर मी कधी नाटकात काम केलं नव्हतं आणि ही तर tv सिरीयलची ऑडिशन टेस्ट होती. मला जरी अभिनयाची आवड होती तरीपण त्यादृष्टीने माझा अभ्यास पूर्णतः शून्य हॊता.
ठरल्याप्रमाणे मी गुरुवारी फोन करायला सरसावलो पण कॉलवर जे काही घडलं त्यामुळे मी पूर्णपणे बावरलो, हक्का बक्का झालो.. कारण फोनवरील आमचं संभाषणच असं झाल! त्याचा गोषवारा असा...
"हॅलो जगजीत?"
"जी हा!"
"मै विशाल बोल रहा हूं आपने मुझे thursday कॉल करने को कहा था।"
"हा तो?"
मी बावचळलो पण मी म्हणालो,
"क्या हुआ?"
"क्या हुआ? क्या, क्या हुआ? मै तो अभी कुंवारा हूं कभी होगा तो मैं आपको बता दूगा"
मला वाईट वाटलं हे उत्तर मला अनपेक्षित होतं. मी म्हणालो,
"ऑडिशन के बारे मे आपको पुछना था।"
"हा तो ऐसे बोलो ना! क्या हुआ मतलब? दिनभर मैं मुझे सौ फोन आते है तो मुझे कैसे याद रहेगा?"
मला माझी चूक उमगली. एव्हढ्या कडवट उत्तरानंतर मी काय बोलणार.
"ऐसा करो दो बजे आओ ऑडिशन के लिये।"
इति जगजीत
मी म्हणालो, "दो बजे? आपका ऑडिशन कल चल रहा है क्या?"
जगजीत - "अरे भाई अगर तुम तुम्हारे काम मै इतने busy हो तो यहा पर आओ ही मत।
तुम्हीच नाही पुण्यातील mostly मुलं मला अशीच भेटलीत. आप यहा पर आओ, आपका ऑडिशन टेस्ट होने के बाद देखुगा की आप सिरीयल मै काम करना चाहते है या नही,
ठीक है?"
मी फोन ठेऊन दिला. मला जगजीतच बोलणं फार लागलं. अरे आपण एखाद्या व्यक्तीशी विश्वासाने आणि चांगुलपणाने बोलायला जातो आणि त्या व्यक्तीने आपला असा पाणउतारा करावा! एकवेळ असं वाटलं जावं आणि त्याच्या दोन कानफाटात लगावून द्याव्यात. कोण? कोण समजतो कोण? हा स्वतःला!
पण वरील विचार हा तात्पुरताच होता मी शांत झालो व माझ्या बोलण्याचा नीट विचार केला आणि मला माझी चूक उमगली. पण तेव्हड्यानेही  त्याने दिलेल्या उत्तराची रीत मला आवडली नाही एव्हढा अपमान होऊनही मी जगजीतकडे ऑडिशनला जाण्याचा निर्णय घेतला. माझा स्वभाव थोडाफार हट्टी आणि भिडस्त आहे.
ठरल्याप्रमाणे मी सांगितल्या पत्त्यावर गेलो, दारावरची पाटी वाचली 'जे. बिंद्रा' आणि बेल वाजवली. एका तरुण मुलाने दार उघडलं बहुदा ऑडिशनला आला असावा. मी आत गेलो आत एक सडपातळ शीख व्यक्ती खुर्चीवर बसली होती मी ताडलं हाच तो जगजीत. वय ३० - ३५ दरम्यान, फुल बाह्यांचा शर्ट व त्यावर काळा स्वेटर ,खुर्चीच्या बैठकीत एका पायावर दुसरा पाय relax मुद्रेत ठेवलेला. खुर्चीसुध्दा किडकिडीत शूटवर डायरेक्टर वापरतात तशी. त्याच्या उजव्या बाजूच्या गोल वेताच्या खुर्चीवर एक आणि समोर सोफ्यावर दोन तरुण बसले होते. त्याने नजरेनेच मला आत येण्याचा इशारा केला, तो त्या तीन मुलांना काहीतरी तळमळीने सांगत होता मी त्या समोरच्या सोफ्यावर बसलेल्या दोन तरुणांसोबत जाऊन बसलो.
"ये दोनो थे यहा पे पुछ इनसे मैने कैसे उस लडकी को acting करके बताई पता नही क्या है? लेकीन मुझे acting करके बताने का बहोत शौक है" जगजीत त्याच्या उजव्या बाजूला बसलेल्या मुलाला सांगत होता तो मुलगा मूळचा बंगालचा होता. नाक डोळे नीटस, गौरवर्णी, stylish केस अर्थात वाढवलेले. फिल्म क्षेत्रात येण्याच्या इच्छाने आसाम हुन पुण्याला आलेला होता. त्याच्या बरोबरचे इतर दोघे महाराष्ट्रीय होते. मी कस ओळखलं? तर त्यातील एकाच्या हिंदी बोलण्यात मराठी लेहजा जाणवायचा दोघेही clean shaved आणि spike cut केलेले, तब्येतीने बारीक आणि पेहराव as usual जीन्स- टी. हे तिघेही एका acting school मध्ये जात होते पण ऑडिशनच्या वेळी यातील दोघे काही पास होऊ शकले नाहीत आणि तिसरा बहुदा त्याच दिवशी आला असावा. या मुलांनी acting school मध्ये २५००० गुंतवले होते तरीही ऑडिशनच्या अपयशामुळे जगजीत त्यांना मार्गदर्शन करत होता. आणि प्रश्न ही विचारत  होता. तिघेही त्यांच्या acting school च्या सरांबद्दल तक्रारी सांगत होते.
"As a casting director हमे सामनेवाले बंदे को अच्छा तरह से परखना पडता है भाई" जगजितच्या मुद्रेत हळहळ आणि आत्मविश्वास तो सांगत असलेल्या गोष्टींबद्दल झळकत होता."हमे जब सोनी की तरफ से नए लडके-लडकी  की मांग होती है तो हमे भी अपना काम जिम्मेदारी से करना पडता है।अखिर ये हमारी रोजी रोटी है।और सामनेवाला बंदा proper output नही देता तो हम उसे कैसे cast करे, ये जो तुम अवॉर्डस देख रहे हो सोनी की तरफ से बेस्ट casting directors के लिये वो ऐसे ही नही मिले।कोई बंदा आता है और बोलता है,भेंचोद अबे ये है casting director इसको तो मै यु ही खा लुंगा।नही साहब हमने भी घिसी है। इस इंडस्ट्री मै मैने आठ साल गांड मरवाई है तब जा के इस कुर्सी पर बैठा हूं।"
जगजीतच्या बोलण्यात मला थोडा अहंकार जाणवला मी त्याच्या रूमचे निरीक्षण करत होतो. बेस्ट कास्टिंग डायरेक्टरचा एक अवॉर्ड, एक प्रशस्तीपत्र फ्रेम करून लावलेलं, शेजारील टेबलवर निद्रा स्थितीतील गणपतीची छोटी मूर्ती आणि एक दोन छोटे मोठे अवॉर्डस.भिंतीवर जगजीतच्या वडिलांचा शूटिंग दरम्यान अमिताभ बरोबर काढलेला फोटो व एक नूतन बरोबर .अमिताभ बरोबरच्या फोटोत माझं निरीक्षण अस होतं की जगजितचे वडील सस्मित होते व त्यांच्या चेहऱ्यावर अमिताभ बरोबर असल्याचा अभिमान झळकत होता तर दुसरीकडे अमिताभच्या डोळ्यावर थंडपणा आणि चेहऱ्यावर शुटिंगची थकावट जाणवत होती.
"मेरी बहन सोनी की फायनान्स मॅनेजर है,मेरे पिताजी इंडस्ट्री के लिये काम करते है,और मै खुद भी इसी इंडस्ट्री का हिस्सा हूं,यही हमारे खून मै है।" जगजीत सांगत होता,त्याने मधूनच एक प्रश्न त्या तीन मुलांना विचारला ,
"Acting क्या है?"
प्रत्येकजण आपापल्या परीने उत्तर देऊ लागला,
"Acting याने आपकी डायलॉग डिलिव्हरी, आपके आवाज की टोन याने आवाज के उतार चढाव...न्यूज रीडर क्या करता है?वो न्यूज पढता है।गौर किजिये उसकी आवाज कनसिस्टंट रहती है,लेकीन अगर वो फिल्मी तरिके से न्युज पढेगा तो लोग उसपर हसेंगे,इसलिये कहते है के फिल्म मै Larger than life दिखाते है।जो हमारी इमोशन्स है वो और बढा चढा के हिरो दिखाता है।इसलीये तो हम अच्छासे interact कर पाते है।हिरो के अभिनय मै डूब जाते है।" या वेळी बोलण्याच्या ओघात जगजीतने चाकू लागण्याची acting करून दाखवली .तेव्हाचे हावभाव बिलकुल फिल्मी होते,पण तो हे सुद्धा सांगायला विसरला नाही की रिअल लाईफ मध्ये असं नसतं.
"स्क्रिप्ट पढके आपको समझना है के charachter क्या है? एक बार charachter पकडे तो बाते आसान हो जाती है।क्यो की स्क्रिप्ट मै ही acting समाई होती है।"
जगजीत सांगत होता. आम्ही सर्वजण तन्मयतेने ऐकत होतो.मनातल्या मनात मी सुद्धा acting संबंधी माझे आडाखे आणि विचार जुळवून घेत होतो.त्यावेळी मला असं वाटतं होतं की आत्ताच्या आत्ता मला स्क्रिप्ट मिळावी आणि माझ्या अभिनयाची चुणूक मी जगजितला दाखवावी.एव्हढ्यात दारावरची बेल वाजली,जगजीत दरवाजा उघडायला गेला...
"आओ संतोष बडे दिन बाद आए"
जगजीत बरोबर आणखी तिघेजण आत आले. त्यातील संतोष नावाचा इसम दोन तरुणांना घेऊन आला होता.
बहुदा ऑडिशनलाच आलेले असावेत, माझ्या मनात विचार आला आणि मला अवघडल्यासारखं वाटू लागलं. आता ह्यांच्या समोर आपल्याला स्क्रिप्ट दिली तर ? मला विचित्र वाटलं पण आता आलोच होतो तर आलेल्या परिस्तिथीशी सामना करणारच. त्या तिघांच्या येण्याने बोलण्याचा ओघ तुटला आणि जगजीतने मला एक स्क्रिप्ट दिली. स्क्रिप्ट खरंच अगदी सोपी होती त्यात अभिनयाला जरी वाव असला तरी दृश्य अगदी सामान्य होतं. स्क्रिप्ट हातात घेतल्यावर माझ्या जीवात जीव आला. स्क्रिप्ट फक्त पानभर होती आणि त्यात माझे फक्त चारच डायलॉग होते, पण मला त्यावेळी काय कल्पना की हीच स्क्रिप्ट माझा जीव काढणार आहे. त्या स्क्रिप्ट मध्ये आई आणि मुलामधील संवाद होता. एकंदरीत ती स्क्रिप्ट पुढीलप्रमाणे होती.
लडका - बाय माँ मे जा रहा हूं।
माँ - कहा जा रहे हो बेटा?
लडका - माँ! तुम्हे पता है। राजेश के घर और कहा?
माँ - बेटा तुझे कितनी बार बोला है की उधर बार बार मत जाया कर अच्छा नही लगता।
लडका - माँ, राजेश को मेरे सिवा और कोई दोस्त नही। मेरे बिना वो अकेला फील करता है।
माँ - क्यो जिद कर रहा है?
लडका - मै जिद नही कर रहा बता रहा हूं। अगली बार से जाना कम करुंगा ठीक है!
माँ - ठीक है।
बस्स एव्हढी स्क्रिप्ट पण ही स्क्रिप्ट वाचून जेव्हा मी पुढे ऑडिशनला उभा राहिलो तेव्हा स्थिती काहीशी पुढीलप्रमाणे होती.
जगजीतने हातात स्क्रिप्टचा कागद घेतलेला होता कारण तो 'माँ' चे charachter करत होता. मी उभा राहिलो, काळी जीन्स आणि चॉकलेटी टी शर्ट. मला वाटलं माझं पोट तर जास्त दिसत नाही, पण मी acting ला सुरुवात केली. सात लोकांच्या नजरा आमच्यावर खिळल्या होत्या.
मी - बाय माँ मे जा रहा हूं
(माझ्या आवाजात दम होता पण माझ्या हाल चालीत विचित्र अवघडलेपण होत)
जगजीत - कहा जा रहे हो बेटा?
मी - माँ तुम्हे पताय ब पता है मे राके..राजेश के घर जा रहा हूं (मी अडखळत बोललो)
जगजीत - बेटा तुझे कितनी बार बोला है की उधर बार बार मत जाया कर , अच्छा नही लगता
मी - राजेश को मेरे सिवा कोई दोस्त नही है मेरे सिवा वो अं... अकेला फील क... करता है
(पुन्हा अडखळलो)
जगजीत - क्यो जिद कर रहा है
मी -
(पूर्ण ब्लँक मला काहीच आठवेना मी जगजीतच्या तोंडाकडे बघत राहिलो)
"क्या है?" जगजीत हताशपणे बोलला
"क्या हुआ?"
"मे डर गया था"
"क्यो"
"पहली बार है ना"
"अरे पहली बार तो डॉक्टर भी operation करता है तो क्या वो हडबडाता है की भाईसाहब संभाल लेना ये मेरा पहला operation है"
"ऐसा सुनेगा तो पेशंट वही पर खतम हो जाएगा"
(संतोष कुत्सित पणे बोलला)
मी बिचारा खाली मान घालून एकत होतो. मी पुन्हा जगजीत कडे पाहून म्हणालो
"एक और बार करके देखू।"
"हा जरूर"
पुनःश्च हरी ओम
मी - बाय माँ मे जा रहा हूं
(गॅलरीच्या दिशेने जात मी मागे वळालो आणि जगजीतकडे पाहिलं)
जगजीत - कहा जा रहे हो बेटा
मी - माँ राजेश के घर और कहा
(मला वाटतं मी पूर्णपणे भावशून्य होतो पण मी ते भाव चेहऱ्यावर आणण्याचा प्रयत्न करत होतो)
जगजीत - बेटा तुझे कितनी बार बोला है की उधर बार बार मत जाया कर अच्छा नही लगता
मी - मे जिद नही कर रहा हूं बता रहा हूं अगली बार से जाना कम करुंगा
(मला शंका आली माझं काहीतरी चुकलंय,तरी सुद्धा मी जगजीतकडे बरोबर असल्याचा आव आणत पाहिलं)
"अरे तुने तो बीचवाली दो लाईन खा ली"
मला थोडं nervous वाटत होतं. मी खाली मान घातली सगळ्यांकडे एक चोरटी नजर टाकली. कोणीही हसत नव्हतं मला जरा बरं वाटलं.
"क्या सोच कर आए थे तुम?"
माझी मान खालीच होती
"कुछ मुश्किल नही है। आमतौर पर जो घर मे करते हो वही तो करना था।"
तो मला स्पष्टपणे सांगत होता.
"आप पुरी तय्यारी किजिये और फिर से try करे ऐसा मे समझता हूं।"
मी होकारार्थी मान हलवली आणि म्हणालो
"क्या मे यही पे थोडी देर बैठ सकता हूं?"
"जी बिलकुल!"
आता माझ्या मनात भीती नव्हती मला आणखी शिकण्याची उर्मी दाटून आली. जगजीत अजूनही बरंच काही शिकण्यासारखं सांगत होता हे मला समजलं म्हणून मी ते उमजून तिथेच थांबलो.
"Acting क्या होती है?वही जो हम नॉर्मली करते है। सामनेवाला जैसे बात करता है उसपर हम रिऍक्ट करते है। acting मे हम क्या करते है? रिऍक्ट ही तो करते है। अभी ये भाई साहब बैठे है (माझ्याकडे इशारा करत) तो हम अब इन्ही की बात करते है।"
आता माझ्याकडे मोर्चा होता
"इन्होने जब शुरुवात की तो इनका डायलॉग था 'बाय माँ मे जा रहा हूं' तो ये भाई साहब जो है वो डायलॉग बोल के रुक गये और मुझे देखने लगे। क्या आप को intimation हुआ की माँ कुछ बोलनेवाली है। आपको बाय करके निकल जाना था अगर माँ आपको टोकती है तभी आपको मुडना था। इन छोटी छोटी बातो का हमे खयाल रखना चाहीये।"
मला माझी चूक समजली मला acting मध्ये सहजता आणायची होती ती मला साधली नाही. तो पुढे बोलत होता.
"मैने पहले ही कहा था की acting स्क्रिप्ट मे ही होती है। acting के लिये इधर उधर देखने की कोई जरूरत नही। एक लडका था उसको भी मैने यही स्क्रिप्ट दि थी उसने सिर्फ अपने ही डायलॉग पढे थे। मैने पुछ तुने पुरी स्क्रिप्ट क्यो नही पढी? तो बोला मुझे माँ का रोल थोडी करना है" त्याने एक पॉज घेतला आम्हाला हसू आलं.
"देखो acting क्या है? सामनेवाला जैसा बोलता है उसपर तुम्हे रिऍक्ट करना है। वर्डस के साथ खेलो, तुमने कभी क्रिकेट देखा है? अगर क्रिकेटर सभी शॉट्स डिफेनसिव्ह या स्ट्रेट ड्राईव्ह ही खेलेगा तो किसीको मजा आयेगा क्या? लोग कहेंगे क्या बकवास खेल रहा है। लेकीन अगर कही बॅट्समन यहा एक शॉट मार रहा है, वहा एक शॉट मार रहा है तो कितना मजा आयेगा! वैसे ही तुम्हे acting मे तुम्हे सामनेवाले के वर्डस के साथ खेलना है, तभी लोगो को मजा आयेगा"
मला आता समजलं की acting मध्ये सहजतेला किती स्थान आहे. म्हणूनच तर ती tv किंवा चित्रपटात पाहताना इतकी सोपी वाटते. म्हणूनच की काय बहुतांश लोकांचा ओढा acting कडे असावा. यानंतर acting वरून गाडी हळू हळू फिल्मी दुनियेतील वागणूक व attitude वर घसरली.
"सिर्फ acting ही काफी नही, उसके साथ आपका बर्ताव भी अच्छा होना चाहीये। देखो, मे कोई बडी बात नही बोलता पर मेरे पिताजीने इतने साल इंडस्ट्री मे काम किया है। मे खुद कर रहा हूं। लेकीन हमने किसी को उलटकर जवाब नही दिया। हम वहा पे काम करते है। हमारी रोजी रोटी है वो, कितनी बार तो मैने खुद शेखर सुमन से भी कहा है की 'ऐसे नही थोडा ऐसे जरा खुल के acting करो' लेकीन वो हमारे काम का हिस्सा है। और सामने वाले शेखर जैसे कलाकार को बुरा नही लगता क्यों की उस को भी पता है की ये सिर्फ बोलता ही नही मगर करके भी बताता है।" जगजीत अगदी सीरियसली सांगत होता आणि आम्ही ऐकत होतो.
"इस इंडस्ट्री मे attitude नही चलता अगर कोई दिखाए तो बाद मे प्रोड्युसर आपसे तोबा करता है। काम मिलना भी मुश्किल हो जाएगा फ़िर आप कितनी भी बडी तोफ हो आपको क्या लगता है? इंडस्ट्री आपके बिना नही चलेगी? नही साहब! आप गये कोई और दुसरा आयेगा लेकीन काम नही रुकेगा।
अभी गोविंदा को ही देख लो, शुटींग 9 बजे का हो तो ये शाम 5 बजे आता था। लेकीन बाद मे उसे फिल्म मिलना भी मुश्किल हो गया था। वो तो अभी सलमान ने उसके साथ काम करने को हामी भरी इसलीये, नही तो कोई स्टार उसके साथ काम करने को तय्यार नही था ऐसी बात है।"
माझ्यासाठी तरी ही खरंच आतल्या गोटातील खास खबर होती पण बरंच काही शिकण्यासारखी गोष्ट होती.जगजीत पुढे सांगू लागला " सिंग इज किंग मे जो 'तेरी ओर' ये जो गाना है वो पुरा इजिप्त मे शूट हुआ था। तो वो गाना करते वक्त कितनी तकलीफ हुई थी पता है? कतरीना कैफ इस शूट पे थी, उपर कडी धूप, पुरा रेगिस्तान, गरम हवा के थपेडे पांच पांच मिनिट मे ग्लुकोज का पानी पिना पडता था। लेकीन उस लडकी ने कर दिखाया, एक फॉरीनर लडकी!" मला त्याच्या सांगण्याचा गर्भार्थ कळला. "इंडस्ट्री मे आपके मेहनत की कदर होती है। कोई वास्ता नही आप कहा से है, और क्यो है, ऐसी बात है।" जगजीत म्हणाला. "अभी इस लडके को देखिये!" आता गाडी पुन्हा माझ्यावर घसरली होती. "इसे जो स्क्रिप्ट दि गई थी वो असल सीन शूट करते वक्त तकरीबन आठ से नौ शॉट्स की है। जैसे, 'माँ' ये पहला क्लोज अप, फ़िर लडके पर, फ़िर एक लॉंग शॉट, ऐसे तुकडो मे acting आनी चाहीये। क्लोज अप मे आपके सामने कॅमेरा रखा आपके सामने कोई नही रहता और आपको acting करनी पडती है। और फ़िर वही शॉट की कंटीन्यूइटी रखने के लिये लॉंग शॉट मे पहले जहाँ पे आपकी लाइन काटी वही से दुसरी लाईन उसी तरिके से उसी इमोशन मे रहके बोलनी पडती है। इसलीये कहते है की सिरीयल या फिल्म मे काम करना मुश्किल नही है। लेकीन acting करते समय कॅमेरे के सामने कंटीन्यूइटी रखना मुश्किल है।" आम्ही सर्वजण मन लावून ऐकत होतो. जगजीत पुढे सांगू लागला "अभी तुम्हे ये मे acting के जरिये बताता हूं। कॅमेरा मेरे चेहरे पे पुरा फोकस है, सिर्फ चेहरा!" आता जगजीतने डोळे वटारले आणि चेहऱ्यावर उग्र भाव आणले. 'तुम' एव्हढाच शब्द तो पूर्ण अभिनय करुण रागात बोलला. "अभी यहा पे ये शॉट कट हुआ। अभी लॉंग शॉट, दुसरा कॅरेक्टर मेरे सामने खडा किया जिसे मे डांट रहा हूं और अभी मुझे उसी इमोशन मे रहके 'तुम' के आगे वाली लाईन बोलनी है।" त्याने आता एक पॉज घेतला आणि मिस्कीलपणे हसत म्हणाला "कितना मुश्किल है?"
आम्हीही डोळे विस्फारून पहातच होतो. 'तुम्हे कितनी बार बोला है' तो त्याच उग्र भावात उसळून म्हणाला आणि आमच्याकडे पाहिलं आणि म्हणाला "कंटीन्यूइटी दिखी?" आम्ही होकारार्थी मान डोलावली. "अगर यही लाईन मैने पतली आवाज मे बोली होती तो पहले शॉट की कंटीन्यूइटी रहती?" आम्हाला हा धडा चांगलाच समजला.
आतापर्यंत जगजीत कडे येऊन दोन तास उलटले होते आणि मी त्याच्याकडून बरंच काही शिकलो होतो. खरं तर ही सुरुवात होती पण ही सुरवातच फिल्मी क्षेत्रातल्या माझ्या अनाडीपणाची झापड उडवत होती. इतर अनेक लोकांप्रमाणे मला फिल्म क्षेत्रातील ग्लॅमरच दिसत होतं पण प्रत्यशात माझ्या हातात जेव्हा स्क्रिप्ट आली आणि ती नाटक वठवण्याची जबाबदारी तेव्हा मला कळून चुकलं की, 'नाटक म्हणजे काय राजा?' तुम्हाला त्या कॅरेक्टरशी एकरूप व्हावं लागतं, वातावरण समजून घेत त्यात समरूप व्हावं लागतं, संवाद बोलतानाच सुयोग्य शारीरिक हालचालींच भानही ठेवाव लागतं आणि भावनांवरच नियंत्रणही आणि म्हणूनच कदाचित शिवा सारख्या योग्याला कलेच आरंभस्थान मानलं जात असावं.
दुसरी गोष्ट म्हणजे अभिनयाची फक्त आवड असूनच भागत नाही तर तुमच्यात तेव्हढा आत्मविश्वासही हवा. लक्षात ठेवा कलाकार नेहमी त्याच्या आत्मविश्वासाच्या बळावरच पैसा आणि प्रसिद्धी कमावत असतो.
तिसरी आणि महत्वाची गोष्ट कोणतीही कला मग ती लेखन असो गायन असो अथवा अभिनय तुम्ही त्यातील तंत्र शिकू शकता पण कला तर तुम्हालाच आत्मसात करावी लागते. ती शिकण्याची गोष्ट नाही!म्हणून acting शिकण्याच्या क्लासला जाण्यापेक्षा कॉलेजमध्ये एकांकिका दिर्घकांकिका सादर करणाऱ्या ग्रुपमध्ये सामील व्हा अथवा हौशी कलाकारांच्या ग्रुपमध्ये सामील होऊन आपले अभिनय सामर्थ्य परजा, आणि काहीच शक्य नसेल तर वाचनावर भर द्या आणि कुठे ऑडिशन चालू असतील तिथे बिनधास्त जाऊन स्वतःला आजमावा.
काही नाही तरी तुम्ही दोन गोष्टी तरी नक्कीच शिकू शकता एक तर तुम्ही अभिनय करू शकता किंवा नाही पण नुकसान नक्कीच कुठे नाही.

                                        - विशाल बळवंत बर्गे